Đã từ lâu, “Truyện Kiều” được nâng niu, trân trọng tựa như viên ngọc quý của kho tàng văn học Việt Nam, là một tác phẩm làm nên tên tuổi của Nguyễn Du. Nguyễn Du tên tự là Tố Như, hiệu Thanh Hiên, là một danh nhân văn hóa, một đại thi hào của dân tộc. Ông là nhà thơ có học vấn uyên bác, kho tàng tác phẩm mà ông để lại vô cùng phong phú và đặc sắc, trong đó phải kể đến kiệt tác “Truyện Kiều”. Một trong những trích đoạn ấn tượng là “Kim - Kiều gặp gỡ”. Đoạn trích đã đem đến cho người đọc hình dung về một cuộc gặp gỡ giữa Thúy Kiều và Kim Trọng, đồng thời hé mở những diễn biến tâm lý đặc sắc của các nhân vật.
Đoạn trích “Kim- Kiều gặp gỡ” nằm ở phần một của cốt truyện - phần Gặp Gỡ (từ câu 141 đến 184). Nhân tiết thanh minh, Thúy Kiều cùng hai em du xuân, tình cờ gặp mộ Đạm Tiên, một ca nữ nổi danh tài sắc mà bạc mệnh. Thúy Kiều đã bày tỏ niềm tiếc thương dành cho Đạm Tiên. Cũng ở đây, Kiều gặp Kim Trọng, từ giây phút lần đầu gặp gỡ, cả hai đã dần nảy sinh tình cảm. Đoạn trích vẽ lên bức tranh thiên nhiên trong tiết thanh minh tươi đẹp cùng những nét tâm trạng, nỗi lòng của con người, qua đó thể hiện tài năng tả cảnh ngụ tình của Nguyễn Du.
Trước hết, đến với 12 câu thơ đầu, Nguyễn Du giới thiệu sự xuất hiện và đặc điểm của nhân vật Kim Trọng. Hình ảnh "nẻo xa mới tỏ mặt người" gợi lên cảm giác mong chờ, háo hức của nhân vật. Cụm từ "tới nơi tự tình" nhấn mạnh sự tự nhiên, thoải mái trong buổi gặp gỡ ấy. Khung cảnh thiên nhiên được Nguyễn Du miêu tả hiện lên thơ mộng và hữu tình: “Hài văn lần bước dặm xanh". Câu thơ như gợi ra trước mắt người đọc hình ảnh thảm cỏ xanh tươi tràn đầy sức sống. Sắc xanh như trải dài theo từng bước chân, gợi liên tưởng về thảm cỏ mùa xuân trong câu thơ trước đó “Cỏ non xanh tận chân trời”. Cảnh vật xung quanh hài hòa, tươi đẹp "Một vùng như thể cây quỳnh cành dao". Nguyễn Du sử dụng biện pháp so sánh kết hợp với hình ảnh thơ “quỳnh”, “dao” độc đáo đã khắc họa rõ nét vẻ đẹp thanh tao, phong nhã của Kim Trọng. Phải chăng, chính dung mạo, cử chỉ và phong thái của chàng Kim làm bừng sáng cả không gian, làm “xinh đẹp cả một vùng” (Xuân Diệu)
Trên nền khung cảnh ấy, Kim Trọng xuất hiện mang vẻ đẹp của bậc trai hoàn hảo, lý tưởng. Từ xa chàng đã “xuống ngựa tới nơi tự tình” gợi dáng vẻ khoan thai, điềm tĩnh, một phong thái lịch thiệp, nho nhã. Dung mạo chàng Kim được Nguyễn Du gợi lên trẻ trung mà thanh lịch. Anh là chàng trai xuất thân trong gia đình giàu có, học thức uyên thâm:“vốn nhà trâm anh”; “Nền phú hậu bậc tài danh”. Câu thơ "Văn chương nết đất thông minh tính trời" đã khái quát tài năng và phẩm chất của Kim Trọng. Hình ảnh "Phong tư tài mạo tót vời/ Vào trong phong nhã ra ngoài hào hoa" đã vẽ nên trước mắt bạn đọc bức chân dung hoàn hảo về một chàng trai tài sắc vẹn toàn.
Khi gặp Kim Trọng, Thúy Kiều và Thúy Vân tỏ ra e lệ, nép mình dưới hoa. Điều này cho thấy sự rụt rè, kín đáo của con gái trong xã hội thời phong kiến. Đồng thời, nó cũng thể hiện sự ngưỡng mộ, e sợ trước người con trai tài hoa, tuấn tú. Hình ảnh "nép vào dưới hoa" gợi liên tưởng đến vẻ đẹp e ấp, mong manh của hai nàng Thúy Vân, Thúy Kiều.
Đến với 10 câu thơ tiếp theo, Nguyễn Du gợi mở trước mắt người đọc tâm trạng, cảm xúc của Thúy Kiều và Kim Trọng trong buổi đầu gặp gỡ.
Bóng hồng nhác thấy nẻo xa,
Xuân lan thu cúc mặn mà cả hai.
Câu thơ đã vẽ nên một bức tranh sinh động về khoảnh khắc Kim Trọng lần đầu tiên nhìn thấy hai chị em Thúy Kiều. Dù ở khoảng cách xa, mới chỉ thoáng nhìn, nhưng ấn tượng đầu tiên của chàng Kim trong lần đầu gặp gỡ ấy là sự ngỡ ngàng, ngưỡng mộ trước vẻ đẹp “mặn mà” của hai nàng thiếu nữ. Hình ảnh "Bóng hồng nhác thấy nẻo xa" gợi lên vẻ đẹp mơ hồ, quyến rũ của hai chị em. Câu thơ "Xuân lan thu cúc mặn mà cả hai" là một phép so sánh tinh tế, ví von hai nàng tựa như hai loài hoa đẹp, mỗi người một vẻ, đều toát lên sự quyến rũ.
Người quốc sắc kẻ thiên tài,
Tình trong như đã mặt ngoài còn e
Chập chờn cơn tỉnh cơn mê
Rốn ngồi chẳng tiện dứt về chỉn khôn.
Bốn dòng thơ đã thể hiện một cách tinh tế trạng thái cảm xúc của tình yêu chớm nở giữa Kim Trọng và Thúy Kiều, giữa “người quốc sắc” với “kẻ thiên tài” trong lần đầu gặp gỡ. Câu thơ đầu là một phép đối xứng hoàn hảo, thể hiện sự cân đối giữa sắc đẹp và tài năng, gợi mở, nhấn mạnh sự tương xứng của lứa đôi. Tuy nhiên, câu thơ tiếp theo "Tình trong như đã mặt ngoài còn e" lại cho thấy sự e dè, ngượng ngùng, bối rối của nhân vật. Cùng với đó là tâm trạng xao xuyến, đắm say, chẳng muốn lìa xa của Thúy Kiều và Kim Trọng. "Chập chờn cơn tỉnh cơn mê" diễn tả trạng thái mơ màng, lâng lâng của nhân vật khi đối diện với vẻ đẹp của người mình yêu. Câu thơ "Rốn ngồi chẳng tiện dứt về chỉn khôn" cho thấy sự luyến tiếc, không muốn rời xa của Kim Trọng. Thời khắc ngày tàn đã khiến cho cuộc gặp gỡ nên thơ giữa Thúy Kiều và chàng Kim kết thúc “Bóng tà như giục cơn buồn". Hình ảnh “khách đà lên ngựa” mà "người còn nghé theo" càng tô đậm thêm nỗi buồn chia ly, sự quyến luyến, muốn níu kéo mãi của nhân vật.
Tình yêu chớm nở ấy giăng mắc lên cả cảnh vật, thiên nhiên khiến nhịp cầu, dòng nước, tơ liễu, bóng chiều cũng trở nên thơ mộng, trữ tình hơn. “Dưới cầu nước chảy trong veo/Bên cầu tơ liễu bóng chiều thướt tha” bức tranh thiên nhiên hiện lên hữu tình, làm nền cho tình cảm của nhân vật. Bằng ngôn từ tinh tế, hình ảnh thơ sinh động, kết hợp miêu tả trực tiếp cảm xúc của nhân vật với bút pháp tả cảnh ngụ tình Nguyễn Du đã gợi lên một không gian lãng mạn, thơ mộng, phù hợp với cảm xúc của những người đang yêu.
Tâm trạng của Thúy Kiều khi trở về khuê phòng được Nguyễn Du làm nổi bật thông qua 14 dòng thơ cuối của đoạn trích. Trước hết, tâm trạng của Thúy Kiều được miêu tả trên nền đêm trăng êm đềm, thơ mộng, khi thời gian chuyển dần từ chiều muộn sang đêm tối. Toàn cảnh không gian từ khuê phòng của người thiếu nữ đến bầu trời rộng lớn, mặt nước long lanh, vòm cây trước sân, tất cả đều đang ngập tràn sắc vàng lộng lẫy của ánh trăng. Mọi sự vật trong bức tranh thiên nhiên này đều tươi đẹp, tình tứ tràn đầy xuân sắc. Vầng trăng sáng trong “chênh chếch” như đang nhòm qua song cửa. “Vàng gieo ngấn nước cây lồng bóng sân” ánh trăng tỏa sắc vàng chiếu qua vòm cây lá in bóng trên nền sân đẹp tựa như tranh vẽ. Nhánh hoa mềm mại, duyên dáng “Hải đường lả ngọn đông lân” không chỉ tái hiện vẻ đẹp của mùa xuân mà còn phản chiếu nỗi niềm bâng khuâng, xao xuyến và cảm giác hân hoan, rạo rực của người thiếu nữ bắt đầu yêu. Tiếp theo đó, nỗi lòng phức tạp của Thúy Kiều dần hiện lên rõ nét:
Một mình lặng ngắm bóng nga
Rộn đường gần với nỗi xa bời bời
Câu thơ thể hiện sự cô đơn, lạc lõng của Kiều, “một mình” trong thế giới riêng của chính bản thân. Nàng vừa cảm thấy vui mừng vì gặp được Kim Trọng, nhưng đồng thời cũng lo lắng về tương lai phía trước. Những câu thơ là lời độc thoại nội tâm của nhân vật, qua đó gửi gắm nỗi niềm tâm sự với bao điều ngổn ngang thể hiện sự trăn trở của Kiều về cuộc đời, về tình yêu. Câu thơ “Người mà đến thế thì thôi/Đời phồn hoa cũng là đời bỏ đi!” thể hiện nỗi xót xa, thương cảm của Kiều dành cho số phận bi kịch của nàng Đạm Tiên đồng thời bộc lộ nỗi trăn trở của nàng về giá trị cuộc sống. “Người đâu gặp gỡ làm chi/Trăm năm biết có duyên gì hay không?” là đôi câu thơ diễn tả nỗi niềm xao xuyến, chứa chan hi vọng nhưng cũng phấp phỏng lo âu của nàng khi nghĩ đến Kim Trọng. Nàng sợ hãi trước những biến cố có thể xảy ra và lo sợ tình yêu của mình sẽ không được trọn vẹn.
Ngổn ngang trăm mối bên lòng
Nên câu tuyệt diệu ngụ trong tính tình
Hai câu thơ cho người đọc thấy tâm trạng phức tạp, rối bời và “ngổn ngang” của Thúy Kiều. Nàng đang cố gắng tìm kiếm câu trả lời cho những câu hỏi về cuộc đời, về tình yêu của chính bản thân. Nguyễn Du đã sử dụng nhiều phương tiện như lời của người kể chuyện, lời của nhân vật, bút pháp tả cảnh ngụ tình để thể hiện thế giới nội tâm của nhân vật Thúy Kiều.
Như vậy, dưới ngòi bút tài hoa của Nguyễn Du, cuộc gặp gỡ giữa Kim Trọng và Thúy Kiều không chỉ là một sự kiện đơn thuần mà còn là một bức tranh tình yêu đẹp đẽ, lãng mạn. Trích đoạn “Kim - Kiều gặp gỡ” còn là một tác phẩm nghệ thuật chứa đựng nhiều giá trị nhân văn sâu sắc. Với những hình ảnh thơ mộng, những câu từ tinh tế, Nguyễn Du đã khắc họa sự chớm nở của một tình yêu trong sáng, thủy chung, đồng thời gợi lên những nỗi niềm trăn trở về số phận con người. Qua cuộc gặp gỡ định mệnh giữa Kim Trọng và Thúy Kiều, Nguyễn Du đã khéo léo thể hiện những cảm xúc tinh tế, những tâm trạng xao xuyến của nhân vật, đồng thời bày tỏ nỗi đồng cảm, đồng tình với khát vọng tình yêu lứa đôi. Không những thế, qua ý thơ đặc sắc Nguyễn Du còn gửi gắm tình yêu thương, sự trân trọng con người, đặc biệt là người phụ nữ.
Bằng ngôn ngữ tinh tế và thể thơ lục bát truyền thống, nghệ thuật xây dựng nhân vật tác giả đã tạo nên một tác phẩm không chỉ chạm đến trái tim người đọc mà còn để lại những suy ngẫm sâu sắc về tình yêu, số phận và khát vọng hạnh phúc. “Kim - Kiều gặp gỡ” là một minh chứng rõ nét cho tài năng và tâm hồn của Nguyễn Du, đồng thời khẳng định giá trị vĩnh cửu của “Truyện Kiều” trong nền văn học Việt Nam.